2024 жылдың ақпан айының қорытындысы бойынша Қазақстанда ақылы қызметтер бір жылда 12,8%-ға қымбаттады. Finprom.kz командасы халыққа қажетті қызметтер — коммуналдық қызметтер мен ұялы байланыс бағасының өсуіне талдау жасауды шешті. Бұл қазақстандықтар әрқашан төлейтін қызметтер. Ненің не екенін түсінейік.

Талданатын кезеңде су бұру қызметтерінің бағасы бір жылда 33,9%-ға өсті — бұл кез келген басқа коммуналдық қызметтерге қарағанда көбірек. Бұл қызмет көрсету секторы бойынша жалпы бағаның өсуінен 2,5-тен асады. Қалған коммуналдық қызметтер бойынша да осындай жағдай байқалады:
• орталық жылыту бағасының өсуі бір жылда 30,9% құрады;
• суық суға — 30,8%;
• қоқыс шығаруға — 30,7%;
• ыстық суға — 29,4%;
• электр энергиясына — 19,9%.

Яғни, жоғарыда аталған барлық қызметтер бағасының өсуі қызмет көрсету секторы бойынша орта есеппен қымбаттау көрсеткішінен бірнеше есе асады.

Сонымен қатар, ұялы байланыс қызметтерінің бағасы сектор бойынша орташа деңгейден төмен өсуді көрсетті: бір жыл ішінде 12,4%. Бір қызығы, бәрі де қымбаттағанына қарамастан бұқаралық ақпарат құралдарында байланыс бағасының өсуі туралы сын өте агрессивті, бұл нарықтық экономиканың факторлары. Неліктен бұл орын алады, бірақ байланыс басқа қызмет сегменттеріне қарағанда орташа бағаны көрсетсе де, айту қиын, бірақ тұтастай алғанда бұл өте алаңдатарлық үрдіс. Коммуналдық қызметтердің бағасын жасанды тежеу нәтижесінде біз қазірдің өзінде бақытсыздыққа тап болдық және қайғылы оқиғалардың қайталануын қаламас едік.

Неліктен қызмет көрсетушілер бағаны көтеріп жатқанын көрейік. Көп жағдайда себеп инвестиция болып табылады. Коммуналдық қызметтер және байланыс саласы — тұрақты негізде үлкен көлемдегі инвестициялар қажет болатын инвестор қажетсінетін секторлар. Мұндай инвестициялардың болмауы Екібастұзда, Риддерде және елдің басқа зардап шеккен елді мекендерінде болған сияқты апатты жағдайларға әкеледі.

Инвестициялар негізгі құралдарды жаңарту, тозу деңгейін төмендету және апаттар қаупін азайту және жаңа қуаттарды пайдалануға беру үшін қажет. Естеріңізге сала кетейік, өткен жылдан бастап «Инвестиция орнына тариф» мемлекеттік жобасы жұмыс істейді, оның негізінде коммуналдық қызметтер бағаны көтереді.

2023 жылғы қаңтар–желтоқсанда электрмен жабдықтау, газ, бу беру және ауа баптау секторындағы негізгі капиталға инвестициялар бір жылда 56,3%-ға, 1,2 трлн теңгеге дейін өсті. Өз кезегінде, сумен жабдықтау, кәріз жүйесі, қалдықтарды жинау мен бөлуді бақылау секторында негізгі капиталға инвестициялар бір жылда 23,6%-ға, 598,6 млрд теңгеге дейін ұлғайды. Бірінші жағдайда инвестициялардың өсуі бағаның өсу қарқынынан сәл асып түседі, ал екінші жағдайда жағдай керісінше болады. Сонымен қатар, біз бірнеше рет жаздық және қайталай аламыз: бағаны ертерек және үнемі көтеру керек еді, содан кейін Екібастұздың және басқалардың трагедиялары ғана емес, сонымен қатар бағаның күрт өсуі де болмас еді.

Сонымен қатар, байланыс операторларының инвестициялары 2023 жылғы қаңтар–желтоқсан қорытындылары бойынша рекордтық 451,7 млрд теңгеге дейін 2,5 еседен астам өсті. Яғни, байланыс қызметтерінің бағасы 2023 жылы небәрі 12,4%-ға, ал сектордағы инвестициялар бірнеше есе өсті.

Тағы бір маңызды мәселені ескерген жөн: байланыс секторына қатысушылардың инвестициялары 99%-ы бизнестің меншікті қаражатынан тұрады, ал коммуналдық қызметтер саласындағы инвестициялар бюджет қаражатының едәуір бөлігін, яғни салық төлеушілердің ақшасын қамтиды. Осылайша, қазақстандықтар коммуналдық қызметтер секторына инвестициялар үшін тарифтерді көтеру арқылы ғана емес, мемлекеттік бюджетке салықтар арқылы да төлейді.

Байланыс секторындағы жағдайды толығырақ талдайық. 2023 жылдың қорытындысы бойынша осы салада 440 мыңға жуық жаңа негізгі құралдар пайдалануға берілді. Жалпы, бес жыл ішінде сектордағы инвестиция көлемі бес есеге жуық өсті. Еліміздің телеком-секторының қатысушылары негізінен осындай бағыттарға инвестиция салады:
• ескі жабдықты ауыстыру;
• абоненттер санын көбейту мақсатында өндірістік қуаттарды кеңейту;
• жаңа технологияларды енгізу;
• қолданыстағы қызметтерді ұтымды ету;
• материалдық-техникалық қамтамасыз етуді рационализациялау;
• абоненттер саны өзгермеген жағдайда жаңа өндірістік қуаттарды іске қосу.
Сонымен қатар, ҚР-да бесінші буын 5G желісі белсенді түрде енгізілуде, ол да қомақты инвестицияларды талап етеді. Айта кетейік, байланыс секторы цифрландыруды және жалпы ел экономикасын дамытудың драйвері болып табылады.

Инвестициялардың өсуімен қатар қызметтердің сапасы да артып келеді. Мәселен, бір жыл ішінде Қазақстанда мобильді интернет жылдамдығы 50,8%-ға өсті, бұл көрсеткіш ЕАЭО және ОА елдері арасында ең жоғары болып табылады. Осыған қарамастан, ҚР-дағы байланыс бағасы әлемдегі ең төмен бағалардың бірі болып табылады.

Маңызды сәтті атап өтейік. Байланыс қызметтеріне арналған шығыстар халықтың жалпы шығыстарының құрылымында елеусіз үлесті құрайды: 2023 жылдың төртінші тоқсанында 3,1%. Салыстыру үшін, құны мемлекет тарапынан қатаң бақыланатын басқа да коммуналдық қызметтер сол кезеңде тұтыну шығындарының 4,3%-дан 6%-ға дейін құрады, ал ең негізгісі — азық-түлік шығындары халықтың барлық шығындарының жартысына жуығын, дәлірек айтсақ, 47% құрады.

Сонымен қатар, егер біз көпжылдық динамиканы қарастыратын болсақ, халықтың барлық шығындарынан байланыс шығындарының үлесі әрдайым аз болды, тіпті көрсеткіштің төмендеуі де байқалады, егер басқа қызметтер қымбаттаса, бұл қисынды. Жалпы алғанда, мән тар диапазонда өзгереді — тек қана 3,9%–3,1%.